سرمایه اجتماعی و کرونا ویروس (کووید_19)
سجّاد مجیدی پرست
کاندیدای دکترای تخصصی مددکاری اجتماعی دانشگاه علامه طباطبائی
مدرس دانشگاه
خبرگزاری فارس در تاریخ بیست و دوم اسفندماه یک هزار و سیصد و نود و هشت به نقل از جناب آقای دکتر زالی _ فرمانده عملیات مدیریت مقابله با کرونا _ چندین آمار شوکه کننده را ارائه میدهند که بسیار به تحلیلی در حوزه اجتماعی نیاز دارد.
توجه شما را به این جملات جلب مینمایم:
«متاسفانه براساس نظرسنجی ما در کلانشهر تهران، ۶۰ درصد مردم علیرغم همه توصیه ها کرونا را جدی نگرفته اند».
«۶۸ درصد مردم تصور می کنند که به این بیماری مبتلا نمی شوند».
«۴۰ درصد مردم معقتدند که ماندن در خانه تاثیری در عدم ابتلا به این بیماری ندارد».
«۳۰ درصد از مردم در استان تهران هیچ مدلی از پیشگیری را رعایت نمیکنند».
چه فرآیندی در جامعه ایرانی اتفاق افتاده است که علیرغم همه تبلیغات و ارائه اطلاعات و با توجه به اینکه بیش از ۱۲۰ کشور و به گزارش گروه بین‌الملل باشگاه خبرنگاران جوان در تاریخ ۲۱ اسفند ماه، شمار مبتلایان به ویروس کرونا در جهان تاکنون به ۱۱۹ هزار و ۲۲۰ نفر رسیده است و ۴ هزار و ۲۹۹ نفر در کشور‌های مختلف جان خود را به دلیل ابتلا به بیماری «کووید ۱۹» از دست داده‌اند. با چنین آمار و ارقام در سطح جهان و اعلام آخرین آمار تعداد فوت شدگان کشور ایران در اخبار موثق وزارت بهداشت و قریبالوقوع بودن ابتلا به این بیماری، ۶۰ درصد از مردم شهر تهران معتقدند که این بیماری جدی نیست؟!
در علوم اجتماعی، با واژه و مفهومی به نام سرمایه اجتماعی روبرو هستیم؛ سرمایه اجتماعی مفهومی که سریع، بیدرنگ و آنی در جامعه خلق شود نیست، بلکه مفهومی بطئی، کُند، آرام و همراه با رفتارهایی اعتمادساز است. سرمایه اجتماعی را میتوان هنجارها و شبکه هایی دانست که امکان مشارکت مردم را در اقدامات جمعی، به منظور کسب سود متقابل فراهم می کنند. سرمایه اجتماعی در سطح کلان، بیانگر توصیف ویژگیهای جامعه یا گروهی از اجتماع است که توانایی سازماندهی جمعی و داوطلبانه برای حل مشکلات متقابل یا مسائل عمومی را افزایش میدهد و در موارد زیادی، سرمایه اجتماعی ضعف های دولت، نظام حقوقی و اقتصادی را جبران کرده و به میزان بالایی از ثبات میرساند.
در نظر کُلمن[۱]، سرمایه اجتماعی نشان دهنده یک منبع است؛ زیرا متضمن انتظار بده بستان متقابل است که فرد معینی را به شبکه های گسترده تری ورود می دهد که در این وارد شدن، روابط حاکم بر این شبکه مبتنی بر اعتماد و ارزشهای مشترک می باشد. تعریف کلمن از سرمایه اجتماعی، پلی بین فرد و جمع ایجاد کرد. بدیهی است که او سرمایه اجتماعی را به عنوان دارایی فرد در نظر میگیرد اما آن را ساخته منابع ساختار اجتماعی می داند. به تعریف کلمن عوامل زیر سبب ایجاد و گسترش سرمایه اجتماعی می شوند:
- تعهدات و انتظارات؛
- ظرفیت بالقوه؛
- هنجارها؛
- ایدئولوژی
کُلمن در تعیین این نکته که چگونه این منابع را میتوان در عمل به کار برد، معتقد بود که دو عنصر تعهد و اعتماد، نقش مهمی را در این زمینه بازی می کنند. وی معتقد است سرمایه اجتماعی به واسطه محاسبه عقلانی کنشگران شکل می گیرد و به عنوان محصول فعالیتهای درگیر در سایر مقاصد نیز ایجاد می گردد (کلمن، ۱۳۷۷). بنابراین کنشگران با عضویت در گروه و تعامل با سایر کنشگران با رعایت اصول و قواعد مورد پذیرش در آن گروه و جلب اعتماد دیگران، به اطلاعات مورد نیاز دست می یابند و در فرآیند کنش از حمایت جمعی برخوردار می گردد؛ بنابراین سرمایه اجتماعی تسهیل کننده کنش ها است. در دیدگاه کلمن سرمایه اجتماعی نوعی فرصت پدید آمده از حیات جمعی است که میتواند درون گروهی یا بین گروهی باشد و کنشهای کنشگران فردی یا جمعی را تسهیل نماید (عبداللهی، ۱۳۸۷: ۲۰۲).
در نظر دیگر اندیشمند حوزه اجتماعی، پاتنام[۲]، سرمایه اجتماعی آن دسته از ویژگیهای سازمان اجتماعی است که هماهنگی و همکاری را برای منفعت متقابل تسهیل میکند. به نظر او، سرمایه اجتماعی به ویژگیهای سازمان اجتماعی از قبیل، شبکه ها، هنجارها و اعتماد اشاره دارد که هماهنگی و همکاری برای کسب سود متقابل را تسهیل میکنند. در جامعه ای که سرمایه اجتماعی چشمگیرتر است، همکاری آسانتر است. به نظر پاتنام ویژگیهای حیات اجتماعی شبکه ها، هنجارها و اعتماد است که مشارکت کنندگان را قادر می سازد تا با یکدیگر عمل نمایند و به صورت مؤثرتر و کاراتر اهداف مشترکشان را محقق سازد، در نتیجه سرمایه اجتماعی با پیوندهای اجتماعی، هنجارها و اعتماد ملازم به آن اشاره دارد. از نظر پاتنام سازمان اجتماعی ویژگیهایی دارد که هماهنگی و همکاری را برای منفعت تسهیل می کند این ویژگیها عبارتند از:
- وجود شبکه های رسمی و غیررسمی از ارتباطات و مبادلات؛
- هنجارهای بده بستان متقابل؛
- اعتماد اجتماعی.
پاتنام سرمایه اجتماعی را دارای خاصیت مولّد و خودتولیدکننده می داند و عقیده دارد که چرخه مولّد فضایل منجر به تعادل اجتماعی همراه با سطح بالایی از همکاری، اعتماد، معامله متقابل، مشارکت مدنی و رفاه جمعی می شود و این خصایص را می توان معرف جامعه مدنی دانست. در مقابل، فقدان چنین ویژگی هایی در جوامع غیرمدنی نیز خصلتی خود تقویت کننده دارد؛ به طور مثال عهدشکنی، بی اعتمادی، فریب و حیله، بهره کشی، انزوا، بی نظمی و رکود، فضایی نقصان آور همراه با دوری باطل و تقویت شونده را تشکیل می دهد. از این روی، در شرایط همبستگی اجتماعی، افراد صاحب هویت می شوند و نظام اجتماعی، نقطه اتکاء مناسبی برای آن ها می شود و در حالی که در شرایط گسستگی اجتماعی، جامعه به شکل پراکنده در می آید و در جامعه پراکنده شده و گسسته، احساس گمگشتگی، اضطراب و اندوه بر انسان ها چیره می شود (Putnam, 2001: 164).
این روزها می گذرد و بحران کرونا به پایان خواهد رسید؛ اما نیاز داریم تا یکبار دیگر به فرآیند ساختن سرمایه و اعتماد اجتماعی در کشور، نگاهی بازاندیشانه داشته باشیم. بحرانی که این روزها درگیر آن هستیم، بحران عدم وجود سرمایه اجتماعی در کشور است؛ بحرانی است که افراد به تریبونهای رسمی اعتماد نمی کنند و از سوی دیگر فشارهای اقتصادی و مالی آنها را به سمت نادیده گرفتن این بحران سوق داده است. همبستگی اجتماعی و اعتماد نمودن شهروندان به نظام اجتماعی تنها در زمانی حاصل خواهد شد که شهروندان جامعه را به عنوان افرادی دارای تفکر در نظر گرفته و بخواهیم در کنار یکدیگر و به صورت شانه به شانه در مقابله با بحرانها و مشکلات به حل مسئله بپردازیم و اگر بدانیم که این بحران به عنوان آخرین بحران در کشور ما نخواهد بود، آن گاه برای حل بحرانها از اندیشمندان حوزه علوم اجتماعی پیش از وقوع بحرانها کمک خواهیم خواست.
ز پوچ جهان هیچ اگر دوست دارم
تو را ای کهن بوم و بر دوست دارم
تو را ای کهن پیر جاوید برنا
تو را دوست دارم، اگر دوست دارم
«مهدی اخوان ثالث»
منابع:
عبدالهی، محمد(۱۳۸۷). مسائل و راه حل های سنجش و تحلیل سرمایه اجتماعی در ایران. تهران: فصلنامه علوم اجتماعی. شماره ۳۸ و ۳۹.
کلمن، جیمز (۱۳۷۷). بنیادهای نظریه اجتماعی. ترجمه منوچهر صبوری. چاپ اول. تهران: نی.
Putnam, R. (2001). Social Capital: Measurement and Consequences. Kennedy School of Government. Harvard University.
خبرگزاری فارس، ۲۲/۱۲/۱۳۹۸، ۶۰درصد تهرانی‌ها کرونا را جدی نگرفته‌اند. لینک خبر:
https://www.farsnews.ir/news/13981222000167
باشگاه خبرنگاران جوان، ۲۱/۱۲/۱۳۹۸، کد خبر ۷۲۷۸۳۶۸، از شیوع کرونا در جهان چه خبر؟/ نگاهی به آخرین آمار مبتلایان به این ویروس، لینک خبر:
https://www.yjc.ir/fa/news/7266040
[۱] Coleman
[۲] Putnam
